Tənhalıq, Sən özünə Gedən Yolu Gəzirsən

2024 Müəllif: Harry Day | [email protected]. Son dəyişdirildi: 2023-12-17 15:39

"Tənhalıq, sən özünə gedən yolla gedirsən!"

F. Nitsşe "Zərdüştlə belə danışır"

Fəlsəfə və psixologiya ilə bağlı əsərlərdə, tənhalıq fenomeni nəzərdən keçirilərkən, bu anlayışla yanaşı, təcrid, yadlaşma, tənhalıq, tərk etmə terminləri istifadə olunur. Bəzi tədqiqatçılar bu anlayışları sinonim kimi istifadə edir, digərləri fərqləndirirlər. Yalnızlığın insana təsiri mövzusunda müəllifin mövqeyi baxımından ən azı üç fərqli yanaşmadan danışmaq olar. Birinci qrup, təklik faciəsinin, narahatlıq və çarəsizliklə əlaqəsinin daha çox vurğulandığı əsərlərdən ibarətdir. Başqa bir qrup, ağrısız olsa da, təkliyə şərtsiz olaraq aid olan əsərləri birləşdirir, lakin yenə də şəxsi inkişafa və fərdiləşməyə səbəb olan yaradıcı funksiyanı yerinə yetirir. Və nəhayət, müəllifləri bu hadisələrin insana təsirinə görə tənhalığı, tənhalığı və təcridliyi fərqləndirən əsərlər.

Qədim filosof Epiktetin fikrincə, "anlayışı ilə tənhalıq, kiminsə köməkdən məhrum olması və ona zərər vermək istəyənlərə buraxılması deməkdir". Amma eyni zamanda, “kimsə təkdirsə, bu, tək olduğu anlamına gəlmir, sanki kimsə izdiham içindədirsə, bu onun tək olmadığı anlamına gəlmir” [16, s.243].

Yirminci əsrin görkəmli mütəfəkkiri Erich Fromm, digər ekzistensial ikiliklər arasında, insanın təcrid olunmasını və eyni zamanda qonşuları ilə əlaqəsini fərqləndirir. Eyni zamanda, tənhalığın kimsənin kimliyinə deyil, özünəməxsusluğunun fərqinə varmasından qaynaqlandığını vurğulayır [13, s.48]. "Bu, ayrı bir varlıq olaraq özünü dərk etmək, həyat yolunun qısa olması, iradəsindən asılı olmayaraq doğulduğunun və iradəsinə zidd olaraq öləcəyinin fərqində olmasıdır; tənhalığının və yadlaşmasının, təbiət və cəmiyyət qüvvələri qarşısında acizliyinin fərqində olması - bütün bunlar onun tənha, təcrid olunmuş varlığını əsl ağır əməyə çevirir”[12, s. 144-145]. Fromm, ən dərin insan ehtiyacını, özünü müdafiə edə bilməməsi və dünyaya aktiv təsir göstərə bilməməsi ilə əlaqələndirdiyi özgəninkiliyini aradan qaldırmaq ehtiyacı adlandırır. "Tam tənhalıq hissi fiziki aclığın ölümə apardığı kimi zehni məhv olmağa səbəb olur" - yazır [11, s. 40].

Arthur Schopenhauer, tənhalığın insan həyatındakı müsbət rolunu müdafiə edən fəlsəfi mövqeyin ən parlaq nümayəndələrindən biridir: "İnsan yalnız olduğu müddətdə tamamilə özünü ola bilər …" [15, s. 286]. Tənhalıq ehtiyacının inkişaf dinamikasını izləyən filosof, körpə və hətta gənc bir adam üçün tənhalığın bir cəza olduğunu haqlı olaraq qeyd edir. Onun fikrincə, təkliyə və tənhalığa meyl yetkin bir insanın və qocanın doğma elementidir, onların mənəvi və intellektual güclərinin artmasının nəticəsidir. Schopenhauer, tənhalığın boş və boş insanlara ağırlıq verdiyinə dərindən inanır: "Özüylə tək, yoxsullar öz hiyləgərliyini və böyük ağlı - bütün dərinliyini hiss edir: bir sözlə hər kəs özünü olduğu kimi tanıyır" [15, səh. 286]. Schopenhauer, təcrid olunma və tənhalığın cazibəsini aristokratik bir duyğu hesab edir və təkəbbürlə qeyd edir: "Hər dəlilik təəssüflə ünsiyyətcil" [15, s. 293]. Yalnızlıq, filosofun fikrincə, bütün görkəmli ağılların və nəcib ruhların taleyidir.

Alman filosofu F. Nitsşe Zərdüştün "Dönüş" adlı çıxışında tənhalığın faciəvi himnini oxuyur: "Ey tənhalıq! Sən mənim vətənimsən, tənhalıq! Sənə göz yaşları ilə qayıtmamaq üçün çox uzun müddət yabanı yabançı bir ölkədə vəhşi yaşadım! " Eyni yerdə tənhalığın iki hipostazına qarşı çıxır: "Bir şey tərk edilməkdir, başqa bir şey tənhalıqdır …" [6, s.131].

Rus filosofu, yazıçı V. V. Rozanovun insanın uyğunsuzluğu ilə bağlı düşüncələrində tənhalıqdan bəhs edən bir not eşidilir: “Nə etsəm də, kim görsəm də, heç nə ilə birləşə bilmərəm. Şəxs "təkdir" ". Rozanovun tənhalıq hissi o qədər kəskinlik dərəcəsinə çatır ki, acılıqla qeyd edir: "… psixologiyamın qəribə bir xüsusiyyəti, ətrafımdakı o qədər boşluq hissindədir - boşluq, səssizlik və ətrafda və hər yerdə heç bir şey yoxdur" bilirəm, inanmıram, çətin ki, digər insanların mənimlə "çağdaş" olduğunu qəbul edim”[7, s.81]. V. V. Rozanov insan birliyi sevgisini etiraf edərək buna baxmayaraq yekunlaşdırır: “Ancaq mən tək olduğum zaman tam oluram və hər kəslə tam olmadığım zaman. Hələ tək olduğum daha yaxşıdır”[8, s.56].

Rus dini filosof N. A. Berdyaevin nöqteyi -nəzərindən tənhalıq problemi insan varlığının əsas problemidir. Yalnızlığın mənbəyinin başlanğıc şüur və özünüdərk olduğuna inanır. N. A. Berdyaev "Özünü tanıma" əsərində tənhalığın onun üçün ağrılı olduğunu etiraf edir və Nitsşenin əlavə etdiyi kimi: "Bəzən tənhalıq yad bir dünyadan doğma dünyasına qayıtmaq kimi sevinirdi" [1, s.42]. "Yalnızlığı cəmiyyətdə, insanlarla ünsiyyətdə hiss etdim" düşüncələrində, "Vətənimdə deyiləm, ruhumun vətənində deyiləm, mənə yad bir dünyada" Nitsşenin intonasiyaları da eşidilir. N. A. Berdyaevə görə, tənhalıq, verilən dünyanı rədd etməklə, "mən" ilə "mən deyiləm" arasındakı uyğunsuzluqla əlaqələndirilir: "Yalnız qalmamaq üçün" mən "yox," biz "deməlisən. Buna baxmayaraq, mütəfəkkir tənhalığın dəyərli olduğunu və bunun dəyərinin "şəxsiyyətin, şəxsiyyətin özünü dərk etməsinə səbəb olan təklik anı" olması üzərində dayanır [2, s.283]. Mütəxəssislərin ən çox düşünən rus mütəfəkkirlərindən biri hesab etdikləri İvan İlyinin sətirləri Berdyaevlə birlikdə səslənir: "İnsan tənhalıqda özünü, xarakterinin gücünü və müqəddəs həyat mənbəyini tapır" [5, s. 86]. Ancaq şəxsiyyətimi, özünəməxsusluğumu, bənzərsizliyimi, dünyadakı hər kəslə və ya heç bir şeylə bənzəməməyim kəskin və ağrılıdır: “Yalnızlığımda, özümdəki varlığımda nəinki şəxsiyyətimi, özəlliyimi kəskin şəkildə yaşayıb dərk edirəm. və bənzərsizliyi, amma mən də tənhalıqdan çıxış yolu axtarıram, bir obyektlə deyil, başqası ilə, səninlə, bizimlə ünsiyyətə can atıram”[2, s.284].

Fransız filosof və yazıçı J.-P. Sartre, ekzistensializmin başlanğıc nöqtəsi olaraq F. M. Dostluqlar Karamazov qardaşlarından birinin ağzında tənhalıq və azadlıq anlayışlarını birləşdirir: “… əgər Tanrı yoxdursa və buna görə də bir insan tərk edilərsə, nə özündə, nə də xaricində güvənəcək bir şeyi yoxdur. Biz təkik və bizim üçün heç bir bəhanə yoxdur. Bunu sözlə ifadə etdiyim budur: insan azadlığa məhkumdur”[9, s.327].

Məşhur amerikalı psixoterapevt Irwin Yalom, təcrid və tənhalıq anlayışlarını bir -birinin əvəzinə istifadə edir və şəxsiyyətlərarası, şəxsiyyətlərarası və ekzistensial izolyasiyanı vurğulayır. I. Yalom yazır: “Adətən tənhalıq kimi yaşanan şəxsiyyətlərarası təcrid digər insanlardan təcrid olunmaqdır” [17, s.398]. Şəxsiyyətlərarası təcrid olunmanın səbəbləri, coğrafi və mədəni faktorlardan tutmuş yaxınlarına münasibətdə münaqişə duyğuları yaşayan bir insanın xüsusiyyətlərinə qədər geniş bir sıra hadisələri nəzərdən keçirir. Yaloma görə, şəxsiyyətlərarası təcrid "bir insanın öz hissələrini bir -birindən ayırdığı bir prosesdir" [17, s.399]. Bu, müxtəlif növ öhdəliklərə həddindən artıq meyl və öz hisslərinə, istəklərinə və mühakimələrinə inamsızlıq nəticəsində baş verir. Yalom məcazi mənada varlığın təcrid olunmasını fərdin dünyadan ayrılması olduğuna inanıb tənhalıq dərəsi adlandırır. Ekzistensial filosofların ardınca bu tənhalığı azadlıq, məsuliyyət və ölüm hadisələri ilə əlaqələndirir.

Heideggerin "Varlıq dünyası ortaq bir dünyadır" [14, s.118] optimist ruhlandırır və təşviq edir. Ancaq sözün həqiqi mənasında bir neçə paraqrafdan sonra, ilk algılamada paradoksal görünən, əvvəlki tezisə uyğun gəlməyən sətirlərdə büdrəyirsən: "Varlığın tənhalığı da dünyada bir hadisədir" [14, s.120]. Heideggerin tənhalıq fenomenini qüsurlu bir varlıq rejiminə aid etməsinin yerinə hər şeyi qoyur. Peşmanlıq, kədər və ya qınaq izi olmadan filosof "varlığın adətən və çox vaxt qüsurlu qayğı rejimlərində keçirildiyini bildirir. Qarşılaşmaq, əleyhinə olmaq, dostsuz olmaq, bir-birindən keçmək, bir-biri ilə heç bir əlaqəsi olmamaq mümkün olan qayğı üsullarıdır”[14, s.121]. Heidegger inanır ki, "mənim yanımda ikinci bir insanın və ya bəlkə də on dəfə belə bir hadisənin baş verməsi" təklikdən qurtuluş zəmanəti deyil. Nitsşe bu barədə belə yazmışdı: "… izdiham içərisində mənimlə həmişəkindən daha çox tərk edildin" [6, s.159]. Thoreau hər iki müəllifi sözün əsl mənasında əks etdirir: "Çox vaxt insanlar arasında otaqlarımızın sakitliyindən daha çox təkik" (10, s. 161). Aydındır ki, "izdiham içərisində tənhalığın" bir yerdə olması "laqeydlik və qəriblik şəraitində" baş verdiyi üçün mümkün olur. N. Berdyaev bu barədə yazır: "Bu, cisimlər aləmində, obyektləşdirilmiş dünyada tənhalıqdır". Gündəlik həyatın bir -biriylə laqeydliyi və ya qüsurlu olması tənhalığın aradan qaldırılması üçün bir maneəyə çevrilir. Lakin, Heideggerə görə, varlığın əsası hələ də insanların gündəlik həyatda olmasıdır [14, s.177].

M. Buberin fikrincə "yönəldildiyinə uyğun olaraq iki növ tənhalıq var." Buberin təmizlənmə yeri adlandırdığı və insanın onsuz edə bilməyəcəyinə inandığı təklik var. Ancaq tənhalıq da "bir insanın özünü yoxlamaq və özünü gözləyənlərlə görüşməzdən əvvəl özünü yoxlamaq xatirinə özü ilə bir dialoq apardığı bir ayrılıq qalası ola bilər. əsl ruh düşməsi, onun mənəviyyata doğru sürüşməsi”[4, s.75]. M. Buber hesab edir ki, tənhalıq "özgə və narahat hala gələn dünya ilə təkbətək" hiss etmək deməkdir. Onun fikrincə, “hər dövrdə tənhalıq daha soyuq və daha şiddətlidir və ondan qaçmaq daha çətindir” [3, s.200].

İnsanın mövcud vəziyyətini təsvir edən Buber, "bənzərsiz tənhalıq həyatı mənasında sosial və kosmik evsizliyin, dünyəvi və həyat qorxusunun görünməmiş bir birləşməsi" olaraq xarakterizə edir [3, s.228]. Təklik ümidsizlikindən qurtuluş, həm "təbiətin qurulması", həm də "səs -küylü insan dünyası arasında qovulmuş" gözyaşardıcı hissləri aradan qaldırmaq, Buber "Arasında" anlayışının əsaslandığı dünyanın xüsusi bir vizyonunda düşünür. əsl yer və insanlararası varlığın daşıyıcısıdır. " "Bir tənha, bütün digərliyi ilə digərini özü kimi tanıyanda, yəni bir şəxs olaraq və kənardan bu Başqasına girəcək, ancaq o zaman bu birbaşa və dəyişdirici görüşdə və tənhalığında keçəcəkdir”[3, s.229].

BİBLOQRAFİYA

1. Berdyaev N. A. Özünü tanıma (fəlsəfi avtobioqrafiya təcrübəsi). - M.: Beynəlxalq münasibətlər, 1990.- 336 s.

2. Berdyaev N. A. Öz və Nəsnələr Dünyası: Yalnızlıq və Ünsiyyət / Ruh və Reallıq Fəlsəfəsinin Təcrübəsi. - M.: AST MOSKVA: KHANITEL, 2007.- S. 207- 381..

3. Buber M. İnsan Problemi / İki İnam Görünüşü: Alman dilindən tərcümə / Ed. P. S. Gurevich, S. Ya. Levit, S. V. Lezova. - M.: Cümhuriyyət, 1995.- S. 157- 232.

4. Buber M. Mən və Sən / İki İnam Görünüşü: Alman dilindən tərcümə / Ed. P. S. Gurevich, S. Ya. Levit, S. V. Lezova. - M.: Respublika, 1995.-- S.15- 124.

5. İlyin İ. A. Həyata baxıram. Düşüncə kitabı. - M.: Eksmo, 2007.-- 528 s.

6. Nietzsche F. Zərdüşt belə danışdı / 2 cilddə əsərləri. Cild 2 / Per. birgə, bununla.; Komp., Ed. və ed. Qeyd. K. A. Svasyan. - M.: Mysl, 1990.- 832 s.

7. Rozanov V. V. Xristianlığın metafizikası. - M.: OOO "AST nəşriyyatı", - 2000. - 864 s.

8. Rozanov V. V. Tək / Əsərlər - M.: Sovet Rusiyası, - 1990. - S.26 - 101.

9. Sartre J. P. Ekzistensializm humanizm / Tanrıların alacakaranlığıdır. - M.: Siyasi ədəbiyyat nəşriyyatı, - 1990. - S. 319 - 344.

10. Thoreau G. D. Walden və ya Meşədəki Həyat. - M: "Elm" nəşriyyatı, - 1980. - 455 -ci illər.

11. Fromm E. Azadlıqdan Qaçış / Per. ingilis dilindən G. F. Shveinik, G. A. Noviçkova - M.: Akademik layihə, - 2007.-- 272 s.

12. Fromm E. Sevgi sənəti // Kitabda. İnsan Ruhu / Per. ingilis dilindən T. İ. Perepelova - M.: Cümhuriyyət, - 1992. - S.109 -178.

13. Fromm E. Man özü üçün. Etikanın psixoloji problemlərinin öyrənilməsi / Per. ingilis dilindən L. A. Çernışeva. - Minsk: Kollegiya,- 1992.-- 253 s.

14. Heidegger M. Varlıq və zaman / Per. onunla. V. V. Bibikhin - SPb.: "Elm", - 2006, 453 s.

15. Şopenhauer A. Həqiqət pərdəsi altında: Sat. işləyir. - Simferopol: Renome,- 1998.-- 496 s.

16. Epiktet. Söhbətlər / Hikmət ehtiyatlılığı. - Simferopol: Renome, 1998.- s. 89- 340.

17. Yalom I. Ekzistensial psixoterapiya / Per. ingilis dilindən T. S. Drabkina. - M.: Müstəqil firma "Class", 1999. - 576 s.